Meteor, köken olarak eski yunanca bir kelimedir ve ‘gökyüzündeki sıra dışı olay’ anlamına gelen ‘meteoron’dan’ gelmektedir. ‘Meteor veya meteorit   (göktaşı),’ halen  güneşin  çevresinde dolanmakta olan ve kuyrukluyıldız ya da asteroid olarak sınıflanamayacak kadar küçük olan cisimlerdir. ‘Meteoroid (Gök Taşı)’ ise Dünya atmosferine giren fakat tamamen buharlaşmadan yer yüzeyine ulaşan göktaşı parçalarıdır. (Bu yazıda bu ayrım pek yapılmayacak, her iki durumda da ‘göktaşı’ tanımlaması kullanılacaktır.)  Bugün, bir bölümü Güneş Sistemi’nin en erken döneminden madde örnekleri olarak kabul edilen göktaşları, ait oldukları ana cisim ve gezegenler arası ortam hakkında önemli bilgiler içerirler. Bu türden nadir olarak gözlemlenebilen örnek olayların azlığı ve gözlenmelerindeki şans faktörünün büyüklüğü yüzünden, göktaşlarının varlığının uzun süreler bilimciler arasında genel bir şüphe ile karşılanmıştır. İlk kez 1803’te L’Aigle-Fransa’da yaygın olarak gözlenen meteor yağmuru olayı sonrasında elde edilen göktaşlarının, tanınmış fizikçi J.B. Biot tarafından ayrıntılı olarak incelenmesi ile, bu örneklerin yer-dışı cisimler olduğu bilim dünyasında geniş olarak kabul edilmiş ve bu konuda daha sistematik incelemeler başlamıştır [1].

2. METEORLARIN SINIFLANDIRILMASI

En son tarihli olarak 1990’da yayınlanan bir ‘gözden geçirme’ (review) makalesinda  daha önce yayınlanmış 200’e yakın makale ve analizlerle gerçekleştirilen değerlendirme sonuçları toplu olarak sınıflanmış ve bilim dünyasına duyurulmuştur (Jarosewich, 1990). Bugün kabul gören sınıflama, bu analize dayalıdır. Buna göre, göktaşları kimyasal yapıları temelinde şu ana grublara ayrılmaktadır: (i) Taşıl Göktaşları, (ii) Demir Göktaşları ve (iii) Taşıl-Demir Göktaşları . Bu grupların özellikleri kısaca aşağıda özetlenmektedir. Bu amaçla ilgili literatürden [1,11,14,16, 22] yararlanılmıştır. Takip eden bölümde ise Türkiye’deki meteor çalışmalarının kısa bir tarihçesi ile son dönemde ele geçen  meteoritler ve bunlarla ilgili  çalışmalar özetlenecektir.

(i). Taşıl Göktaşları:

Bu sınıf göktaşları, içerik olarak, çoğunlukla silikat ve az miktarda demir-nikel (Fe-Ni)’den meydana gelirler. Bazılarının yapılarında “yumru veya kondrit” (condrit) adı verilen ufak, yuvarlak yapılar vardır. Bu türler “yumrulu”, böyle yapılar içermeyenlere ise “yumrusuz veya akondrit” (acondrit) denmektedir. Kondritlerin yapısında, az miktarda Fe-Ni yanında ‘yumrucuk’ / ‘kondri’ (chondri) veya ‘yumrusal’/ ‘kondrül’ (chondrule) adı verilen, milimetre boyutlarında olivin veya piroksen mineralleri tanecikleri bulunur. Bu yapılar, ‘sıvı silikat damarlarının kristallenmesi’ olarak açıklanmaktadır [1, 11]. Meteoritlerin büyük bölümü bu sınıftadır (bknz Tablo 1). ‘Taşıl’ sınıfı göktaşlarının yapıları, dünya-benzeri gezegenlerin magma ya da kabuk yapısını andırır. Şekil 2’de, bir meteoritin yapısına karışmış  bazı kondrit ve kondrül örnekleri görülmektedir. Akondritler ise, içerlerinde yuvarlak kondrüller bulunmayan ve demir-nikel katkısı daha az olan, düz yapılı taşıl göktaşlarıdır Bir akondrit örneği Şekil 3’te verilmiştir.

Bazen, kondritlerin karbon içerenleri ‘karbonlu kondritler’ adıyla ayrı bir sınıf olarak alınmaktadırlar. Bunda, bu türlerin içerdiği karbonlu bileşikler (amino asitler vs.) bileşiklerin yeryüzünde yaşamın ortaya çıkışında oynamış olabilecekleri rolleri vurgulama isteği rol oynamaktadır. Şekil 2’de verilen kondrit örneği karbonlu bir kondrittir.

(ii). Taşıl-Demir Göktaşları

Bu gruptakiler, yaklaşık yarı yarıya silikat ve demir-nikel içeren göktaşlarıdır. Bir taşıl-demir örneği göktaşı, Şekil 4’te verilmiştir. İçerdikleri demir nedeniyle yeryüzüne karışma sonrasında da keşfedilme olasılıkları vardır.

(iii). Demir Göktaşları

Bunların büyük çoğunluğu demir ve bir miktar nikel karışımından meydana gelir.Bir demir-nikel göktaşı örneği Şekil 5’te verilmiştir. Tümüyle demir ve nikelden yapılmış olduklarından, düşüşleri ve yeryüzüne karışmaları sonrasında da keşfedilme olasılıkları çok yüksektir. İlk Çağ döneminde, saf demirin en önemli kaynağı demir göktaşları olmuştur. Tarihsel olarak düştüğü kaydedilen bazı meteoritlerin günümüze ulaşmamasında, bunların silah ve diğer malzeme yapımında kullanılışının önemli katkısı vardır. Bu göktaşlarındaki nikelin demire oranı her zaman yaklaşık %12 civarında olduğu için, bir demir malzemenin göktaşından yapılma olup olmadığı, bu orana bakılarak kolayca anlaşılmaktadır.

2.1 GÖKTAŞI YAĞMURLARI

Meteorlarla ilgili bir diğer önemli bilgi, meteorların atmosfere giriş sayılarında zaman zaman görülen artışlardır. Eski kuyrukluyıldız ve asteroit çarpışma ve diğer nedenlerle parçalandıklarında oluşan kalıntılar genelde aynı yörüngeye devam ederler. Bu tür  kalıntıların izlerinden oluşan yörüngelerin yeryüzü ile kesiştiği tarihlerde, gözlenen  ‘yıldız kayması’ veya göktaşı sayılarında önemli artışlar gözlenir. Birim zamanda (mesela saat başına) gözlenen meteor (‘yıldız kayması’) olaylarının 10’lar, bazen de 100’lerle ifade edildiği olaylar söz konusu olabilir. Bu tür olayların yıl içindeki zamanları ve hesaplanan kaynak bölgeleri Tablo 2’den takip edilebilir [20].

 Tablo 2: Türkiye’den gözlenebilen  önemli meteor yağmurları

Son dönemde göktaşları konusunda yapılan en önemli ve yeni  çalışma, 2007-2008’de Japonya’da gerçekleştirilmiştir. Amatör göktaşı avcılarından oluşan bu grubun ulaştığı sonuçlar, akademik meteor araştırıcıları tarafından da dikkate değer bulunmuştur. Bu projede Japonya’dan (kuzey yarıküreden) gözlenebilen tüm meteor yağmurlarının şiddetleri ve geliş yönleri (oluşum bölgeleri) duyarlı olarak ve topluca ortaya çıkarılmıştır. Bu sistematik çalışma, bilinen yağmurları teyit etme yanında, bilinmeyen ve yeni göktaşı yağmurları dönemlerini ve kaynaklarının varlığını da kanıtlamıştır. Çalışma için, Japonya’nın kuzeyinden güneyine 25 farklı noktada konumlanmış 100 adet otomatik kameradan oluşan bir ‘otomatik göktaşı kayıt ağı’ oluşturulmuştur. Bu ağ, iki yıldan fazla süre ile çalışmış ve bu sırada, çıplak gözle görülebilecek kadar parlak 240.000 göktaşını kaydetmiştir. Bunlardan yaklaşık 40.000’inin, eş zamanlı olarak birden çok istasyondan görülmesi bilgisi kullanılarak,  gökyüzündeki geliş yönlerinin belirlenmesi sağlanmıştır. Sonuçta, yönü bulunanlar kullanılarak, bu göktaşlarının gökyüzünde kaynaklandığı noktaları içeren ilginç bir gökyüzü harita elde edilmiştir (Şekil 6). Bu harita, bilinen ve yeni ortaya çıkarılan tüm meteor yağmurlarını gösterdiği gibi, Güneş sistemi içindeki meteorların kaynaklarının dağılımı konusunda şimdiye dek elde edilmiş en güvenilir ve doğrudan veri tabanını oluşturmaktadır [21].

Haftaya Türkiye'deki meteor çalışmalarını anlatacağız.